ΟΙ ΨΑΡΟΜΙΛΙΓΓΟΙ. (ΤΟΠΟΛΙΑΝΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΚΑΙ ΣΠΗΛΙΟΣ ΑΓΙΑΣ ΣΟΦΙΑΣ)

Ένα από τα μεγαλύτερα δράματα στην εποχή της ενετοκρατίας παίχτηκε στην περιοχή της Κισσάμου και έγινε θρύλος για να μας δείχνει την γενναιότητα και την αποφασιστικότητα των κατοίκων της Κρήτης, ενάντια στην μεγάλη γαληνότητα και στο φτερωτό λιοντάρι του Αγίου Μάρκου.

Μια εποχή που οι επαναστάσεις διαδεχόταν η μια την άλλη και φανέρωναν τον ασταμάτητο πόθο των κρητικών για την λευτεριά τους, έρχεται η δραματική ιστορία της οικογένειας των Ψαρομιλίγγων να μας θυμίσει τι θυσίες χρειάστηκαν για να απολαμβάνουμε εμείς σήμερα ελεύθεροι την γη μας, την Πατρίδα μας. Ιστορικά η επανάσταση του Λέοντα Καλλέργη ξεκίνησε το 1341 επτά χρόνια μετά την επανάσταση του Βάρδα Καλλέργη και του Κισσαμίτη Νικολάου Πρικοσιρίδη.
Στην επανάσταση κατά των Βενετών συνέπραξαν και οι οικογένειες των Μελισσηνών,των Καυσοκαλύβων, Σκορδύληδων, Σεβαστών,Ψαρομιλίγκων,και ο Κωνσταντίνος Σμυρίλιος με τους γιους του Μιχαήλ και Ιωάννη.
Επαναστάτησαν ο επαρχίες Κισσάμου,Σελίνου,Σφακίων και Αποκορώνου.
Τα πραγματικό όνομα των Ψαρομιλίγγων ήταν Σκορδύλιδες. Ο Κωνσταντίνος, οι γιοι του Μιχαήλ και Εμμανουήλ, αλλά και ο ανεψιός του Δημήτριος ήταν αυτοί που ξεκίνησαν ένα αγώνα για την λευτεριά με ορμητήριο τα σφακιανά βουνά. Μια επανάσταση που είχε άδοξο τέλος και οι Ψαρομίλιγγοι καταδιωγμένοι έφτασαν στην Κίσσαμο για να κρυφτούν στο Τοπολιανό φαράγγι και στην σπηλιά της Αγίας Σοφίας.
Την εποχή εκείνη επίσκοπος Κισσάμου ήταν ο Μισαήλ Ψαρομίλιγγας αδελφός του Κωνσταντίνου, ο οποίος ήταν αυτός ο λόγος που ήλθαν στην Κίσσαμο αλλά και αυτός που τους έκρυψε στο απόρθητο Τοπολιανό φαράγγι.
Οι Βενετοί από την άλλη ξεκίνησαν ένα τρομερό κυνηγητό με καθημερινές σφαγές και βασανιστήρια, προσπαθώντας να τους κάνουν να παραδοθούν .
Ο γενναίος δεσπότης βλέποντας αυτή την τραγική κατάσταση πήρε μια απόφαση για να γλιτώσει τον άμαχο λαό αλλά και τα ανίψια του, πρότεινε να αποκεφαλίσουν αυτόν και τον αδελφό του και να πάνε τα κεφάλια τους στους Βενετούς σαν πειστήρια.
Το τέλος του δράματος παίχτηκε λίγο αργότερα μες στην σπηλιά της Αγίας Σοφιάς με τον μικρό ανιψιό τους τον Δημήτριο να ορκίζεται σε θεό και πατρίδα και να κόβει τα κεφάλια των συγγενών του, ώστε να πάρει χάρη προσφέροντας τα στον κατακτητή για να συνεχίσει λεύτερος μια νέα επανάσταση αργότερα.
Την ανδρεία της οικογένειας των Ψαρομίλιγγων ύμνησαν και θαύμασαν ακόμα και οι ίδιοι οι κατακτητές.
Από την εκκλησία τιμώνται σαν εθνομάρτυρες. Θρύλος ή πραγματικός γεγονός κανείς δεν ξέρει με βεβαιότητα, η σπηλιά της Αγίας Σοφίας ξέρει και μάλλον κρατά καλά φυλαγμένο το μυστικό της.