ΕΝΕΤΙΚΕΣ ΕΠΑΥΛΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΙΣΣΑΜΟ- ΡΕΤΟΝΤΑ ΚΑΛΑΘΕΝΩΝ (VILLA ROTONDA)-ΒΙΛΑ ΡΟΔΩΠΟΥ-ΒΙΛΑ ΤΡΙΒΙΖΑΝ

1.VILLA ROTONDA ΣΤΗΝ VICENZA

Εάν κάποιος μας ρωτήσει τι σχέση έχει ο Λευκός Οίκος, η προεδρική κατοικία των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής, με ένα στάβλο στις Καλάθενες, ένα ορεινό χωριό του νομού Χανίων, που ακούει στο όνομα Ρετόντα, σίγουρα θα το πάρουμε για ανέκδοτο. Η ιστορία της Ρετόντας της Κρήτης μοιάζει με παραμύθι και κρύβει μέσα της όλο το δράμα αυτού του τόπου.

Βασίλης Ν. Κνιθάκης Μαθηματικός

Το 1900 έρχεται στην Κρήτη ένας ξεχωριστός άνθρωπος, προικισμένος με ευφυΐα και γνώσεις: ο Giuseppe Gerola. Έρχεται να καταγράψει τα βενετσιάνικα μνημεία. Σημειωτέον ότι η Κρήτη ήταν ημιαυτόνομη εκείνη την εποχή, υπό την προστασία των τότε μεγάλων δυνάμεων, Αγγλίας, Ιταλίας, Γαλλίας, Ρωσίας, με την «επιτήρηση-υποβοήθηση» από τη Γερμανία και την Αυστρία. Στους Ιταλούς είχαν αναθέσει την ευθύνη και την επίβλεψη της τάξης στο νομό Χανίων. Για το λόγο αυτό υπάρχει έντονη παρουσία του Ιταλικού Ναυτικού στο λιμάνι της Σούδας, μαζί με τους στόλους των άλλων μεγάλων δυνάμεων. Επικεφαλής του ιταλικού στόλου υπήρξαν οι ναύαρχοι Betollo και Kanevaro. Ο ιταλικός στρατός διαμένει στα Χανιά, στον ομώνυμο στρατώνα (σημερινό Πολεμικό Μουσείο).

Οι ιταλοί αξιωματικοί μαζί με μαυροβούνιους αξιωματικούς εκπαιδεύουν την κρητική χωροφυλακή (πολιτοφυλακή). Επισήμως, όλες οι ευρωπαϊκές δυνάμεις είναι υπέρμαχοι της ειρήνης. Παρασκηνιακά, όμως, καθεμία επιδιώκει να διώξει τις άλλες και να μείνει η μόνη προστάτιδα δύναμη στην Κρήτη.

Ίσως εκείνη η περίοδος να ήταν και η καταλληλότερη ευκαιρία για έναν ιταλό αρχαιολόγο, να μελετήσει και να καταγράψει ότι είχε απομείνει όρθιο από την ενετική κυριαρχία στην Κρήτη. Τα αποτελέσματα της έρευνας του Gerola ήταν σπουδαία. Κατέγραψε, φωτογράφισε και ανέλυσε ως και την τελευταία πέτρα που είχε χτιστεί την εποχή της Ενετοκρατίας και σώθηκε. Παρά τα διακόσια πενήντα πέντε χρόνια τουρκικής κυριαρχίας και θηριωδίας, τα μνημεία που διασώθηκαν ήταν πά ρα πολλά και το έργο του Gerola ογκώδες και μνημειώδες.

Σήμερα κάθε σχετική αναφορά των αρχαιολόγων και των ιστορικών ανατρέχει στο τρίτομο έργο (Monumenti Veneti nell’Isola di Creta), που μας άφησε κληρονομιά ο Gerola. Θεωρείται υπόδειγμα του πώς πρέπει να εργάζεται και να μελετά έναςαρχαιολόγος που σέβεται τη δουλειά του και την ιστορία.

Η ΠΥΛΗ ΕΙΣΟΔΟΥ ΤΟΥ ΚΤΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΡΕΤΟΝΤΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΘΥΡΕΟ ΤΟΥ 1630

Το 1972 δημοσιεύεται ένα βιβλίο-πραγματεία της Κάντως Φατούρου-Ησυχάκη με τον τίτλο Η Ρετόντα της Κρήτης. Στο βιβλίο αυτό γίνεται μια αξιοθαύμαστη καταγραφή και μια εμβριθής μελέτη του κτιρίου αυτού που διασώθηκε. Η Φατούρου διαπιστώνει ότι η κάτοψη του κτιρίου είναι ίδια με εκείνη που είχε σχεδιάσει ο διάσημος αρχιτέκτονας της Αναγέννησης Andrea Palladio για το ησυχαστήριο (diporto) του Paolo Almerico στη Βιτσέντσα, που όπως αναφέρει ο αρχιτέκτονας κτίστηκε για να χρησιμεύσει ως ενδιαίτημα αναψυχής μετά την επιστροφή του στην πατρίδα ύστερα από μια σπουδαία και δραστήρια εκκλησιαστική σταδιοδρομία.

Στο σχεδιασμό του κτιρίου αυτού στη Βιτσέντσα, ο αρχιτέκτονας έλαβε υπόψη του τη συμμετρία των ομόκεντρων κύκλων, που ως σχήμα επικρατεί στη φύση, και τον ουρανό και το σταυρό που ήταν σύμβολο της χριστιανικής πίστης και ως σχήμα επικρατούσε στις εκκλησίες. Έλαβε υπόψη του και τη θέση όπου θα έχτιζε την έπαυλη, με θέα που έμοιαζε να ήταν στον παράδεισο. Ο Palladio ήταν ο τελευταίος μιας σειράς μεγάλων αρχιτεκτόνων της Αναγέννησης. Η έπαυλη της Βιτσέντσα, γνωστή και ως Villa Rotonda, ολοκληρώθηκε το έτος 1553. Πολλοί πιστεύουν ότι η οικοδόμηση της έπαυλης έγινε κατά τα έτη 1567-1568. Είναι βέβαιο ότι όλα είχαν τελειώσει το 1580, όταν πέθανε ο Palladio. Οι εκπονήσεις των αρχικών σχεδίων έγιναν το έτος 1550-1551 και το καλοκαίρι του 1553 είχε ολοκληρωθεί ο κατώτερος όροφος.

Το 1570 πραγματοποιείται η έκδοση του βιβλίου του Palladio, όπου γράφει για τα σχέδια και τη μελέτη της Villa Rotonda στη Βιτσέντσα. Το έργο αυτό του Palladio έγινε κλασικό και επηρέασε πολλούς μεταγενέστερους αρχιτέκτονες σε όλο τον κόσμο. Στην Αγγλία ο τρόπος αυτός αρχιτεκτονικού σχεδιασμού ονομάστηκε «παλαδιανισμός». Αξιολογότερος θαυμαστής του έργου του Palladio υπήρξε ο τέως πρόεδρος και θεμελιωτής των ΗΠΑ Thomas Jefferson, του οποίου το επάγγελμα ήταν αρχιτέκτων.

Ο Jefferson σχεδίασε την κάτοψη και την ανωδομία του Λευκού Οίκου στην Ουάσιγκτον σύμφωνα με τα πρότυπα και τη φιλοσοφία του έργου του Palladio. Τα πρώτα σχέδια τα προόριζε για κατοικία του κυβερνήτη της Βιρτζίνια και τελικά επιλέχθηκαν και εφαρμόστηκαν στον Λευκό Οίκο.

Υπάρχει επίσης η υποψία ότι ο Samuel Dobie, που το 1792-1793 υπέβαλε τα σχέδιά του για την εκπόνηση μελέτης του Καπιτωλίου της Ουάσιγκτον, είχε εμπνευστεί από τον Palladio και πως στη συνέχεια τα σχέδια αυτά επηρέασαν τοv Jefferson.

Σημασία έχει ότι τα δύο μεγαλοπρεπή κυβερνητικά κτίρια των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής, ο Λευκός Οίκος και το Καπιτώλιο, έχουν ως βάση τα αρχιτεκτονικά σχέδια του Palladio, τα οποία έχει ως βάση και η ταπεινή Ρετόντα της Κρήτης στις Καλάθενες των Χανίων. Αλλά το ερώτημα είναι ποιος έφερε τα σχέδια του Palladio στην Κρήτη; Και γιατί να χτιστεί ένα τέτοιο κτίριο σε ένα ορεινό χωριό της Κρήτης μακριά από τα μεγάλα αστικά κέντρα;

Στην αξιοθαύμαστη έρευνά της, η Φατούρου ξεκινά από την υπόθεση ότι κάποιος αρχιτέκτονας του περίγυρου του Palladio θα ήταν ο σύνδεσμος μεταξύ της βίλας Ροτόντα και της βίλας Ρετόντα στις Καλάθενες. Στη συνέχεια, τον εντοπίζει: επρόκειτο για τον Onorio Belli. Ο Onorio Belli ήταν γιος του Elio Belli, γιατρού στο επάγγελμα. Και παππούς του ήταν o Valerio Belli, ο οποίος είχε ασχοληθεί με τη χαρακτική πολύτιμων λίθων. Ο Onorio Belli διετέλεσε στην αρχή προσωπικός γιατρός του Γενικού Προβλεπτή Alvise Antonio Grimani, και στη συνέχεια επίσημος κοινοτικός γιατρός των Χανίων. Παρέμεινε στην Κρήτη συνολικά δεκαέξι χρόνια (1583- 1599). Ο Onorio Belli εκτός από γιατρός ήταν βοτανολόγος, αρχι- τέκτονας και αρχαιολόγος. Από τις σωζόμενες επιστολές του, μαθαίνουμε ότι είχε ασχοληθεί και με την αναζήτηση αρχαίων θεάτρων. Όποια βρήκε, τα εξερεύνησε με ανασκαφές. Είχε γράψει και ένα βιβλίο σχετικά, το οποίο όμως έχει χαθεί.

Το 1579, ο Onorio Belli εξελέγη με τον Silla Palladio, γιο του αρχιτέκτονα, μέλος της Accademia Olimpica της Βιτσέντσα. Για την ίδρυση της προαναφερόμενης Ακαδημίας είχαν πρωτοστατήσει ο αρχιτέκτονας Palladio και ο πατέρας του Onorio Belli, o Elio Belli.

Επίσης, βαθύτατα εκτιμώμενος από τov Palladio ήταν ο διάσημος μαθηματικός και γεωμέτρης Silvio Belli, θείος του Onorio Belli.

Xαρακτηριστικό του στενού δεσμού που υπήρχε μεταξύ του Onorio Belli και του αρχιτέκτονα Palladio ήταν η αποπεράτωση πολλών ημιτελών κτισμάτων στη Βιτσέντσα, τα οποία ανέλαβε ο Belli, παρότι τα είχε ξεκινήσει o Palladio και δεν πρόλαβε να τα τελειώσει, λόγω του θανάτου του.

Αξιοσημείωτο είναι ότι έχει διασωθεί μια επιστολή του Onorio Belli του 1595 από τα Χανιά, η οποία απευθύνεται στον Alfonso Ragona στη Βιτσέντσα και του παρέχει στοιχεία και περιγραφές για τον μεγάλο σεισμό που έπληξε την Κρήτη και ειδικότερα τα Χανιά εκείνο το έτος.

Δεν υπάρχει καμία βεβαιωμένη πληροφορία για το ποιος σχεδίασε τη Ρετόντα στις Καλάθενες. Ωστόσο, ο μόνος που θα μπορούσε να έχει μελετήσει τα σχέδια του Palladio σε βάθος είναι ο Belli, λόγω της σχέσης του με τον αρχιτέκτονα, αλλά και της υψηλής μόρφωσης και καλλιέργειάς του, των γνώσεών του για τη γεωγραφία του νομού Χανίων και των ιδιαιτεροτήτων του (όπως τη σεισμικότητα αλλά και τη στρατηγική σημασία της κάθε περιοχής). Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο ιδιοκτήτης της Ρετόντας της Κρήτης ήταν άνθρωπος υψηλής αισθητικής και καλλιέργειας. Διάλεξε τη θέση αυτή, όπου θα έκτιζε, ώστε να μοιάζει με έναν επίγειο παράδεισο, με μαγευτική θέα προς όλα τα βουνά της Κρήτης και τον πανέμορφο στρατηγικό κόλπο της Κισσάμου να ξεδιπλώνεται στα πόδια του.

Πρέπει να αναφερθεί μια βασική διαφορά μεταξύ της έρευνας που έκανε ο Gerola και εκείνης της Φατούρου. Και οι δύο μελέτησαν το κτίριο και σχεδίασαν την τελική του μορφή. Ο Gerola στο σχέδιό του κάνει μια αναπαράσταση του ισογείου (του υπάρχοντος κτίσματος), χωρίς να αναφέρει τίποτα για το ανώι (piano nobile).

ΡΕΤΟΝΤΑ ΚΑΛΑΘΕΝΩΝ.

Οι διαφορές, όπως και στην ονομασία, είναι ελάχιστες.

Η αναπαράσταση της Φατούρου περιλαμβάνει και το ανώι, που ήταν και ο χώρος της κυρίας κατοικίας των Ενετών. Για να μην αδικήσουμε τον Gerola, πρέπει να λάβουμε υπόψη και την περίοδο κατά την οποία έκανε τις έρευνές του. Η πολιτική κατάσταση τότε ήταν συγκεχυμένη. Ίσως οι επαναστάτες να μην τον άφησαν να κάνει τη δουλειά του όπως αυτός θα επιθυμούσε. Η κάτοψη του κτιρίου της Ρετόντας της Κρήτης έχει σχήμα τετράγωνο. Έχει τέσσερις εισόδους, μία σε κάθε σημείο του ορίζοντα. Εσωτερικά, οι τέσσερις είσοδοι καταλήγουν σε μια τετράγωνη κεντρική αίθουσα. Η κεντρική αίθουσα μαζί με τους διαδρόμους των εισόδων σχηματίζουν έναν ελληνικό σταυρό. Τόσο το εξωτερικό τετράγωνο που περιβάλλει όλο το κτίσμα, όσο και η κεντρική τετράγωνη αίθουσα, είναι εγγεγραμμένα σε δύο ομόκεντρους κύκλους.

Γύρω από την κεντρική μεγάλη αίθουσα, στις τέσσερις γωνίες του κτιρίου υπάρχουν τέσσερις άλλες αίθουσες σχήματος ορθογώνιου παραλληλόγραμμου. Μεταξύ των παραλληλόγραμμων αιθουσών και των κύριων εισόδων, που μας οδηγούσαν στην κεντρική αίθουσα, υπήρχαν άλλες τέσσερις μικρότερες παραλληλόγραμμου σχήματος αίθουσες. Οι μικρές αυτές αίθουσες επικοινωνούσαν τόσο με τις μεγάλες αίθουσες όσο και με τις κύριες εισόδους.

Σε κάθε μεγάλη αίθουσα υπήρχαν δύο εξωτερικές και δύο εσωτερικές είσοδοι, η εσωτερική είσοδος επικοινωνούσε με τη μικρή αίθουσα και η άλλη είσοδος επικοινωνούσε με το διάδρομο της κύριας εισόδου. Σε κάθε μεγάλη αίθουσα υπήρχαν τρία παράθυρα εξωτερικά κι ένα παράθυρο εσωτερικό που έβλεπε προς την κεντρική μεγάλη αίθουσα. Σε κάθε μικρή αίθουσα υπήρχαν δύο παράθυρα, το ένα εξωτερικό και το άλλο εσωτερικό, που έβλεπε προς τη μεγάλη κεντρική αίθουσα. Επίσης υπήρχαν δύο πόρτες, η μία πόρτα προς την παραλληλόγραμμη μεγάλη αίθουσα και άλλη προς την κύρια είσοδο. Σύμφωνα με το σχέδιο, όλες οι παραλληλόγραμμες αίθουσες θα καλύπτονταν από λιθόκτιστες, ημικυλινδρικές οροφές, ενώ η κεντρική αίθουσα από λιθοδομή σταυροειδούς τύπου με λίθινα νεύρα, όπως στις εκκλησίες της Κρήτης.

Σε κάθε κύρια είσοδο υπήρχε ένας πρόδομος, που στηριζόταν σε τέσσερις κολόνες, με οροφή όπως εκείνης των παραλληλόγραμμων αιθουσών. Οι πρόδομοι, οι είσοδοι του κτιρίου, καθώς και τα παράθυρα είχαν έναν εντελώς νέο τύπο, κρητικού αναγεννησιακού ρυθμού, που τον συναντάμε μόνο στην Κρήτη, σε βίλες και δημόσια κτίρια, όπως τη Λοτζία του Ηρακλείου, τη Λοτζία του Ρεθύμνου, τη βίλα Τρεβιζάν και τη βίλα Ροδοπού.

Μαγευτική στη Ρετόντα της Κρήτης ήταν η θέα που είχε από τις τέσσερις διαφορετικές εισόδους του κτιρίου. Από βορρά έβλεπε όλο τον κόλπο της Κισσάμου, τα δύο ακρωτήρια, Σπάθα και Γραμβούσα, το φρούριο του Καστελιού, και όλα τα χωριά της περιοχής. Όταν ο καιρός ήταν καλός, μπορούσες να δεις και τα Αντικύθηρα. Ανατολικά και δυτικά εκτείνονταν δύο καταπράσινες κοιλάδες, γεμάτες αμπέλια και ελιές, περιουσίες του φεουδάρχη ή των φεουδαρχών της περιοχής. Μέσα στο πράσινο, σαν άσπρες πιτσιλιές, ξεφύτρωναν πανέμορφα και κατάλευκα τα σπίτια, από τα διάσπαρτα χωριά της περιοχής. Η θέα από το νότο ήταν εντελώς διαφορετική, με όλο τον ορεινό όγκο των χιονοσκέπαστων Λευκών ορέων. Το βέβαιο είναι ότι το μάτι ενός ανθρώπου ποτέ δεν θα κουραζόταν, γιατί σε κάθε σημείο του ορίζοντα απλωνόταν μπροστά του μια διαφορετική μαγευτική εικόνα.

Επρόκειτο αναμφισβήτητα για σπίτι αναψυχής, όπως ακριβώς το είχε συλλάβει ο Palladio. Δεν πρόλαβε όμως ο ιδιοκτήτης του σπιτιού να δει τελειωμένο το έργο του, και πολύ περισσότερο να το χαρεί. Τον πρόλαβαν οι Τούρκοι με την εισβολή τους στον κόλπο της Κισσάμου και στο Κολυμπάρι στις 15 Ιουνίου του 1645. Στις 11 Αυγούστου του 1645, οι Τούρκοι καταλαμβάνουν τα Χανιά. Η οικοδόμηση του κτιρίου σταμάτησε, το κτίσμα παρήκμασε, καταστράφηκε. Τους επόμενους δυόμισι αιώνες, κατοικήθηκε από επιδρομείς. Αργότερα, όταν και αυτοί κατάλαβαν το μαχαίρι των κρητικών επαναστατών στο λαιμό τους (που ζητούσαν δικαίωση ύστε ρα από εφτά συνολικά αιώνες) έφυγαν. Το κτίριο τότε κατοικήθηκε από επαναστάτες και ύστερα από φτωχούς αγρότες. Οι νεότεροι κάτοικοί του δεν μπόρεσαν ποτέ να καταλάβουν το μεγαλείο, την αρχοντιά και την ομορφιά, που έκρυβαν αυτές οι πέτρες. Η φθορά της φύσης και των ανθρώπων συνεχίζεται σήμερα.

Παραμένει αίνιγμα γιατί ο σχολαστικός Gerola, που κατέγραψε και φωτογράφισε καθετί που είχε διασωθεί από την περίοδο της Ενετοκρατίας, αγνόησε ένα βενετσιάνικο κτίριο, που βρίσκεται περίπου διακόσια μέτρα σε ευθεία γραμμή από τη Ρετόντα. Αριστερά και εφαπτόμενο στον σημερινό ασφαλτοστρωμένο δρόμο με κατεύθυνση Τοπόλια Καλάθενες. Το κτίριο αυτό διαθέτει ένα περίτεχνο θύρωμα, πάνω στο οποίο υπάρχει ένας κατεστραμμένος θυρεός, πράγμα που δεν μας επιτρέπει να γνωρίζουμε τον ιδιοκτήτη του.

Άξια προσοχής είναι η αναγραφόμενη ημερομηνία στο θύρωμα αυτό. Φαίνονται καθαρά οι αριθμοί ένα, έξι και, τελευταίος, το μηδέν.

Έχει καταστραφεί ο τρίτος κατά σειρά αριθμός που δηλώνει τις δεκάδες. Μέχρι σήμερα, οι μελετητές πίστευαν ότι ο κατεστραμμένος αριθμός είναι το ένα. Δηλαδή ότι το θύρωμα αναφέρει το έτος 1610.

Δεν αναφέρεται πουθενά το όνομα αυτού που έκτισε το κάτω σπίτι και τη Ρετόντα.

Στην προσπάθειά μου να βρω τον ιδιοκτήτη του σπιτιού με βάση τον κατεστραμμένο θυρεό, τον φωτογράφισα από διαφορετικές γωνίες και ανέλυσα ψηφιακά τις φωτογραφίες. Προς μεγάλη μου έκπληξη διαπίστωσα κατ’ αρχάς ότι στη θέση του τρίτου κατά σειρά ψηφίου σώζεται αμυδρά η πλάτη του αριθμού τρία. Άρα το θύρωμα και κατά συνέπεια το «κάτω» σπίτι κτίστηκε το 1630. Επιπλέον υπάρχει μαρτυρία των κατοίκων του χωριού, ότι τα δύο σπίτια συνδέονταν με λιθόστρωτο δρόμο. Ο λιθόστρωτος δρόμος αποκλείεται να έχει γίνει μεταγενέστερα, λόγω του υψηλού κόστους κατασκευής, της πλήρους εγκατάλειψης που έτυχε το σπίτι στα μετέπειτα χρόνια αλλά και της μη αναγκαίας χρήσεως του δρόμου από πολλούς ανθρώπους. Προφανώς έγινε την περίοδο οικοδόμησης της Ρετόντας, για να εξυπηρετήσει τη μεταφορά του μεγάλου όγκου οικοδομικών υλικών και εργαλείων που απαιτούσε η ανέγερση ενός τέτοιου κτιρίου.

Η περίτεχνη κατασκευή, η εκλεπτυσμένη αισθητική, που διακρίνεται τόσο στο θύρωμα του κάτω σπιτιού όσο και στη Ρετόντα, η μικρή απόσταση των διακοσίων περίπου μέτρων που χωρίζει τα δύο σπίτια, η σχεδόν ταυτόχρονη οικοδόμηση των δύο κτιρίων (το ένα τελείωσε το 1630, το άλλο, η Ρετόντα, σταμάτησε βίαια τον Αύγουστο του 1645), μας οδηγούν σε ένα συμπέρασμα-υπόθεση: ότι τα δύο σπίτια ανήκαν στον ίδιο ιδιοκτήτη, ή σε στενούς συγγενείς της ίδιας οικογένειας.

Το μεγάλο ερώτημα όμως είναι ποιος είναι ο ιδιοκτήτης του σπιτιού δίπλα στο δρόμο. Μελετώντας τις φωτογραφίες, κατέληξα σε μια πρώτη υπόθεση: ότι ο θυρεός ανήκει στην οικογένεια Καλλέργη. Η ψηφιακή εικόνα όμως παρέχει περιορισμένη αξιοπιστία σε τέτοιας ιστορικής σημασίας θέματα.

Από βενετσιάνικους χάρτες φαίνεται καθαρά ότι στη γύρω περιοχή του χωριού Καλάθενες υπήρχε ένα χωριό που έφερε το όνομα του φεουδάρχη Καλλέργη. Και ακριβώς δίπλα περίπου στην τοποθεσία του σημερινού χωριού Τοπόλια υπάρχει άλλη μια σχετική ονομασία, η σπηλιά του Καλλέργη. Σε σημερινούς χάρτες φαίνεται όντως ότι στην περιοχή υπάρχουν δύο σπηλιές. Η μία από τις δύο, του Καλλέργη, έχει εξερευνηθεί από σπηλαιολόγους και είναι ένα αξιόλογο μεγάλο σπήλαιο, στην είσοδο του οποίου είναι κτισμένος ένας παλαιός ναός της Αγίας Σοφίας. Χρονολογείται από την περίοδο της Ενετοκρατίας. Το σπήλαιο αυτό είναι αρχαιολογικού και ιστορικού ενδιαφέροντος. Το ύψος του σπηλαίου είναι 20 μ. και η διάμετρός του 70 μ. Βρίσκεται σε υψόμετρο 285 μ., φωτίζεται από το φως της ημέρας, και έχει μεγαλοπρεπείς σταλαγμίτες και στήλες σε διάφορους απίθανους σχηματισμούς. Μέσα στο σπήλαιο έχουν βρεθεί θραύσματα αγγείων από τη νεολιθική ως και τη ρωμαϊκή περίοδο.

Στο σπήλαιο είχαν καταφύγει ύστερα από την αποτυχία της επανάστασης των Ψαρομηλίγγων, ο αρχηγός Μιχαήλ Ψαρομήλιγγος και ο αδελφός του με το γιο του. Ο επίσκοπος ζήτησε από τον ανιψιό του να αποκεφαλίσει τους δύο άνδρες και να παραδώσει τα κεφάλια τους στους Βενετούς για να απαλλαγεί ο ίδιος. Από αυτά συμπεραίνουμε ότι στην περιοχή σημειώθηκε μεγάλη επαναστατική δραστηριότητα την εποχή της Ενετοκρατίας .

Στο χωριό Μουρνιές υπάρχει μια εκκλησία του Προφήτη Ηλία, η οποία φέρει στην πρόσοψή της το οικόσημο των Καλλέργηδων. Επίσης σε επιγραφή της αναφέρεται το όνομα αυτού που έχτισε την εκκλησία, που ήταν ο Πέτρος Καλλέργης. Το οικόσημο και ο διάκοσμος της πρόσοψης της Εκκλησίας είναι παρόμοια με εκείνα που συναντάμε στο θύρωμα του κάτω σπιτιού, στο χωριό Καλάθενες.

Κατά μία περίεργη συγκυρία, κοντά στο χωριό Μουρνιές υπήρχε ένα χωριό με το όνομα Φωτεινιακό. Είχε επαναστατήσει εναντίον των Ενετών. Η εξέγερση πνίγηκε στο αίμα από τους Ενετούς, το χωριό πυρπολήθηκε, ξεθεμελιώθηκε και όλοι οι κάτοικοι σφαγιάστηκαν. Το χωριό δεν ξαναχτίστηκε ποτέ πια.

Βλέπουμε ότι όπου υπάρχει αιματηρή καταστολή εξέγερσης εναντίον των Βενετών, υπάρχει παρουσία και υπογραφή των Καλλέργηδων. Αξίζει να σημειωθεί ότι από τη μελέτη των ενετικών αρχείων, στην Ιστορία του Αντωνίου Τριβάν, αναφέρονται κατάλογοι των υπαρχόντων χωριών και κατάλογοι των ευγενών του 1644. Άλλη πηγή πληροφοριών είναι και τα βιβλία σύναψης συμβολαίων γάμων και προικοσυμφώνων μεταξύ των ευγενών Ενετών του διαμερίσματος των Χανίων. Από τις πηγές αυτές προκύπτουν αξιόλογα συμπεράσματα που μπορεί να οδηγήσουν την έρευνα σε ασφαλέστερα αποτελέσματα.

Για παράδειγμα, το 1570 ένα προικοσύμφωνο λέει ότι η Μαριέτα Τζαγκαρόλ, κόρη του Φραντσέσκο, παντρεύεται τον Φραντζέσκο Τζαγκαρόλ Περάσο, γιο του ιππότη Μισέρ Νικολό. Ο γαμπρός παίρνει προίκα χιλίων δουκάτων, όλες τις ιδιοκτησίες στην πόλη των Χανίων, στο διαμέρισμα του Ρεθύμνου, στη Βενετία, στο χωριό Καλάθενες και στα Χάμπαθα. Σε άλλα προικοσύμφωνα γίνεται αναφορά και καταχώριση ιδιοκτησιών στο χωριό Καλλέργη. Από αυτά προκύπτει ότι το χωριό Καλάθενες και το χωριό Καλλέργη ήταν σε δύο ξεχωριστές τοποθεσίες.

Το 1570, δηλαδή εξήντα χρόνια πριν χτιστεί το θύρωμα που διασώθηκε στο χωριό Καλάθενες, καθώς και εβδομήντα πέντε χρόνια πριν έρθουν οι Τούρκοι και σταματήσουν τις εργασίες στη Ρετόντα, τα προικοσύμφωνα μαρτυρούν ότι η οικογένεια των Τζαγκαρόλων είχε ιδιοκτησίες στις Καλάθενες. Εάν λάβουμε υπόψη μας τη μεγάλη οικονομική επιφάνεια αλλά και τον πρωταγωνιστικό ρόλο που έπαιζαν οι οικογένειες αυτές τα τελευταία χρόνια της Ενετοκρατίας,είναι πιθανόν το συγκρότημα των σπιτιών στις Καλάθενες να ήταν ιδιοκτησία των Τζαγκαρόλων.

Ως τελικό συμπέρασμα δεν μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι το σπίτι με το θύρωμα που βρίσκεται δίπλα στον ασφαλτόδρομο στις Καλάθενες ανήκε στην οικογένεια των Καλλέργηδων ή των Τζαγκαρόλων και κατά συνέπεια και η Ρετόντα στις Καλάθενες, η οποία πιθανόν ήταν ή του ίδιου ιδιοκτήτη ή μέλους της ίδιας οικογένειας.

ΒΙΛΑ ΤΡΙΒΙΖΑΝ

Φωτογράφισε το θύρωμα της κατοικίας και έγραψε ότι είναι το οικόσημο της οικογένειας Τριβιζάν.

Η επιφύλαξή μου ως προς αυτά που αναφέρει ο G. Gerola είναι ότι στο βιβλίο του Γιάννη Τσίβη με τίτλο Τα Χανιά 1252-1940 (σ. 55- 56-57) αναφέρονται όλα τα ονόματα των ευγενών που κατοικούσαν στα Χανιά ένα χρόνο πριν από την άλωση των Χανίων από τους Τούρκους, το έτος 1644. Ο Τσίβης αναφέρει αυτούς που είχαν την Ενετική Ευγενία (Nobilitatem Venetam), αυτούς που ήταν ορθόδο- ξοι και είχαν την Κρητική Ευγενία (Nobilitatem Cretensem), καθώς επίσης και τους αστούς (Cittadini). Η οικογένεια Τριβιζάν δεν αναφέρεται ούτε στους ευγενείς Ενετούς, ούτε σε αυτούς που είχαν την Κρητική Ευγένεια. Αναφέρεται ως οικογένεια αστών. Επίσης, στη φωτογραφία που παραθέτει στο βιβλίο του ο G. Gerola με το θύρωμα της βίλας Τριβιζάν, απεικονίζεται το οικόσημο στην κατάσταση που ήταν το 1900, δηλαδή κατεστραμμένο σε βαθμό που δεν επιτρέπει την εξαγωγή ασφαλούς συμπεράσματος. Ακόμη, όπως φαίνεται από τους ενετικούς χάρτες της εποχής της Ενετοκρατίας, στην περιοχή όπου βρίσκεται η βίλα Τριβιζάν, αναγράφεται ένα φέουδο με το όνομα των ευγενών Damolin και ένα άλλο με το όνομα Gabalin.

Εάν παρατηρήσουμε τη φωτογραφία με το οικόσημο που έχει στο βιβλίο του ο G. Gerola, διακρίνουμε ένα κεφαλαίο ελληνικό Λ. Το ίδιο όμως σύμβολο μαζί με αστέρια είχε στο οικόσημό της η οικογένεια των Γαβαλάδων, το όνομα των οποίων πιθανότατα αναφέρει παραφρασμένο στα ιταλικά ο χάρτης.

Το λάθος, η παραποίηση και η σκοπιμότητα είναι παλιές ασθένειες της Ιστορίας που δύσκολα ένας ιστορικός ή ένας αρχαιολόγος μπόρεσε ή μπορεί να αποφύγει.

Για χάρη της αλήθειας, και όσο αυτό είναι εφικτό, θα πρέπει να αναζητήσουμε τα στοιχεία με βάση τα οποία κατέληξε ο G. Gerola στα συμπεράσματά του. Πρέπει να διερευνηθεί περισσότερο εάν η οικογένεια τον Τριβιζάv είχε κάποτε τίτλο ευγενείας. Στον κατάλογο των ευγενών που έχασαν τον τίτλο τους το 1644 (Ιστορία του Αντωνίου Τριβάν), δεν αναφέρονται ευγενείς με το όνομα Τριβιζάν. Με αυτό το όνομα αναφέρεται ένας συμβολαιογράφος στη Βενετία.

Η περιοχή όπου βρίσκεται η βίλα ονομάζεται μέχρι σήμερα Τριβιζιανά. Πιθανότατα ο οικισμός να ονομάστηκε έτσι μετά την επίσκεψη του G. Gerola, γιατί η επίσημη ονομασία του οικισμού στους χάρτες είναι Κόκκινο Μετόχι. Στο Ιστορικό Αρχείο Χανίων, υπάρχει η εργασία ενός Έλληνα που παραθέτει ενετικούς θυρεούς των ευ- γενών. Ένας είναι της οικογένειας Τριβιζάν (πιθανό να είχαν τίτλο ευγένειας, αλλά στη Βενετία). Ο θυρεός έχει το ελληνικό Λ, χωρίς αστέρια. Αυτό, εάν αληθεύει για την Κρήτη, αφήνει ανοικτό το θέμα της ιδιοκτησίας και κατά συνέπεια του ονόματος της βίλας από την οικογένεια Τριβιζάν.

ΒΙΛΑ ΡΟΔΩΠΟΥ

Τα προικοσύμφωνα αναφέρουν ότι οι δύο οικογένειες, η οικογένεια Μεγκάνο και η οικογένεια Πολλάνι, έχουν ιδιοκτησίες στην περιοχή των Ροδοπού και επίσης συμπεθέριαζαν. Άρα πιθανόν η βίλα να ανήκει σε μία από τις δύο ή και στις δύο οικογένειες.

Κλείνοντας, πρέπει να εκφράσουμε το θαυμασμό μας για το τεράστιο έργο που μας άφησαν ο G. Gerola και η Κ. Φατούρου-Ησυχάκη. Χρειάστηκε το μυαλό, η ευαισθησία και η γνώση τους, για να αποκαλύψουν το μυστικό που έκρυβαν τόσα χρόνια αυτές οι πέτρες.

Χρειάζεται όμως και η ευαισθησία της ελληνικής πολιτείας, για να απαλλοτριωθεί το κτίριο της Ρετόντας και οι γύρω χώροι, για να αναστηλωθεί και να ολοκληρωθεί το κτίριο, από το σημείο που το άφησαν οι τεχνίτες τον Αύγουστο του 1645.

Η ιστορία αυτή είναι τραγικότερη από εκείνη που είχε το γεφύρι της Άρτας. Γιατί στην ιστορία της Άρτας υπήρξε μια δικαίωση. Στις Καλάθενες η ιστορία παραμένει παρούσα, τραγική, γνήσια και δίχως δικαίωση. Η ενέργεια της αναστήλωσης ίσως συμβολικά να είναι ο συνδετικός κρίκος του Νέου Ελληνισμού με την Αναγέννηση, η σύνδεση που δεν έγινε ποτέ ουσιαστικά στην Ελλάδα. Και για να μας θυμίζει κάπου κάπου μερικές σελίδες τις ιστορίας μας

ΓΙΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΝΕΤΙΚΩΝ ΕΠΑΥΛΕΩΝ ΠΑΤΗΣΤΕ ΕΔΩ ,ΕΔΩ ΚΑΙ ΕΔΩ

ΠΗΓΗ.ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ